نگاهی به تاریخچه شب یلدا در ایران - مجله سلنا

پدرام جم در نشستی مجازی که تحت عنوان چله زمستان، آذرجشن ایرانی یا یلدای سریانی که به همت قطب علمی فردوسی و شاهنامه برگزار گردید، در رابطه با تاریخچه یلدا اظهار کرد: یلدا یک کلمه آرامی شرقی یا به عبارتی دقیق تر سریانی و به معنای میلاد است که منظور از میلاد، میلاد مسیح(ع) است. معنای کلمه یلدا این فرضیه را به وجود آورده که آیا واقعا منظور میلاد مسیح(ع) است یا شخصیتی دیگر. باید بگویم قدیمی ترین شواهد کلمه یلدا در زبان فارسی مربوط به قرن پنجم هجری است. ابوریحان بیرونی در اواخر قرن چهارم در آثار خود از یلدا به عنوان یکی از جشن های مسیحیان خوارزم نام می برد. هرگز ذکری از جشنی به نام یلدا در میان جشن های ایرانی وجود ندارد.

وی اضافه نمود: پرسش این است که جشن یلدایی که ایرانی ها برگزار می نمایند، اساسا جشنی است خارجی و به واسطه مسیحیان وارد ایران شده یا جشن کهنی است که تغییر نام داده است. افرادی پیش از ما بر این نظر بودند که یلدا اساسا جشن میلاد مسیح(ع) بوده و به واسطه مسیحیان ایرانی وارد دوره اسلامی شده است؛ به عبارتی اینان این اعتقاد بودند که پیش از اسلام، بخش قابل توجهی از ایرانیان مسیحی شده بودند و میلاد مسیح را برگزار می کردند و وقتی که مسلمان شدند، این رسم جشن میلاد مسیح(ع) را به دوره اسلامی هم آوردند و همچنان یلدا را گرامی می داشتند.

استادیار تاریخ دانشگاه فردوسی اعلام کرد: البته در رابطه با این نظر مسائل بسیار عظیمی وجود دارد. مدارک و شواهدی وجود ندارد که اثبات کند بخش عظیم و اکثریت جامعه ایران قبل از اسلام، مسیحی شده باشند. ما در مدارک مکتوب در منابع فارسی میانه اثری از این جشن به نام یلدا یا به هر نامی که به این معنا باشد نداریم و پذیرش این فرض مشکل است.

جم توضیح داد: حتی با فرض اینکه مسیحیان چنین جشنی را برگزار می کردند، بازهم خیلی سخت است بپذیریم که جامعه مسیحی مسلمان شده همچنان بخواهد جشن میلاد را با خود حفظ کند. پس این فرض به احتمال زیاد خطاست و نمی تواند درست باشد اما مساله این است که چطور ممکن است یک مملکتی که اکثریتش مسلمان است، یک رسم را برگزار نمایند که تعیینا آرامی زبان ها این نام را برای میلاد مسیح(ع) به کار می برند.

وی ادامه داد: حدود 50 سال اخیر یکی از اساتید دانشگاه تهران نظر جدیدی را عنوان کرد که امروز یکی از شناخته ترین شده نظرات در این خصوص است. وی گفته که یلدا اگرچه به معنای میلاد است اما منظور میلاد میتراست. میترا ایزد بسیار مهمی بین ایرانیان و هندیان باستان است. نظر وی بر این فرض راسخ است که در قلمرو روم پیروان میترا میلاد او را در 25 دسامبر برگزار می کردند و جامعه مسیحی میلاد میترا را برای خود برگزیده و میلاد مسیح(ع) را از هر تاریخی که بوده، تغییر داده و روز 25 دسامبر را برای آن انتخاب نموده است.

این استادیار تاریخ دانشگاه فردوسی گفت: گفته شده که شاید رومی ها در قرن سوم و چهارم میلادی تولد صلح را در 25 دسامبر جشن می دریافتد و بعدها این تاریخ را مسیحیان برای تولد مسیح(ع) اختیار کردند. البته در خصوص درستی این فرضیه هم تردید وجود داشته و رد شده است؛ به دلیل اینکه شواهد اثبات می نماید که تولد صلح ابتدا در آگوست بوده و بعدها تغییر پیدا می نماید.

وی افزود: یلدا در آثار ادبی قرن پنجم به بعد ظاهر می گردد و در آثار قرن پنجم و ششم کاملا تعیین است که ایرانی ها حداقل نام یلدا را از مسیحیان گرفته اند؛ به دلیل اینکه با مناسبات، المان ها و نشانه های مسیحی در ارتباط است و آگاهی نسبت به آن وجود دارد. هر چند که این آگاهی خیلی زود رو به کاستی می رود و از قرن هفتم به بعد تصورات نادرستی در رابطه با یلدا پدید می آید.

جم اعلام کرد: از قرن هفتم به بعد ارتباط یلدا به میلاد مسیح(ع) قطع می گردد و نمی توان ارتباطی میان آن پیدا کرد. نکته جالب اینجاست که فرهنگ های فارسی که متاخر است، همگی در فهرست خود ذیل یلدا نوشته اند طولانی ترین شب سال و ایرانی ها به این معنا آن را متوجه می شدند. اگرچه یلدا به معنای میلاد است اما نباید فراموش کنیم که ایرانیان معنای لغوی یلدا را حداقل در بخش عظیمی از تاریخ خود نمی دانستند. البته منظور ایرانیان غیر آرامی زبان است.

استادیار تاریخ دانشگاه فردوسی گفت: از زمانی که 25 دسامبر بنا بر قرارداد روز انقلاب زمستانی معرفی گردید و در آن، روز به کوتاه ترین و شب به بلندترین حد خود می رسد، ایرانی ها آن را شناختند و در کاربردهای ادبی بسیاری بلندی گیسوی یار، تاریکی زندان و... را به طولانی بودن شب یلدا تشبیه می کردند. اگر ایرانی ها می دانستند که یلدا به معنای میلاد مسیح(ع) است، این کلمه را برای عنوان جشنی برای خود به کار نمی بردند.

وی اظهار کرد: یلدا کلمه ای ادبی بوده و ادیبان از آن استفاده می کردند و از قرن هشت هجری به بعد، به تدریج وارد زبان افراد عادی می گردد و عمومیت پیدا کردن آن ظاهرا با توسعه ارتباط جمعی و رادیو و تلویزیون شکل می گیرد. نسل های قدیم ما کلمه یلدا را احتمالا به کار نمی بردند و از کلمه چله یا کلمات دیگری نظیر آن را استفاده می کردند.

جم ادامه داد: چله یعنی زمان تغییر پیدا کردن فصل؛ یعنی وقتی فصل پاییز به انتها می رسد و فصل زمستان شروع می گردد. از دید مردمان کهن این زمان، زمانی مهم و حیاتی است. این گذر معمولا باید با آئین همراه باشد و آئین ها هستند که گذر بی خطر را تضمین می نماید.

استادیار تاریخ دانشگاه فردوسی با اشاره به فال دریافت به عنوان یک رسم در شب یلدا اعلام کرد: یکی از ارکان بسیار مهم شب چله دریافت فال است و پیشینیان در مقاطع مهم فال کوزه را دارند و نظیر آن را ایرانیان در مناطق مختلف دارند. برای مثال در روستاهای طالقان جایی به نام تابیرخانه یا تعبیرخانه است که در آنجا 10 نفر از میان سالان و کهن سالان گرد هم می آیند و در شب چله دیوان حافظ و کوزه می برند و دختران دم بخت در بالای پشت بام همان بنا نشان های خود مانند انگشتر و النگو را پایین و داخل کوزه می اندازند. سپس یکی از آن 10 مرد مسئولیت درآوردن نشان از کوزه را برعهده می گیرد و مردان یک به یک دیوان حافظ را باز می نمایند و دختران با توجه به نیت و نشان خود فال شان را دریافت می نمایند.