نقاط قوت و ضعف مراکز تحقیقات سلامت - مجله سلنا

به گزارش خبرنگاران، یکی از مهم ترین برون دادهای پژوهشی در نظام تحقیقات سلامت، تعداد مقالات و مستندات علمی چاپ شده در مجلات مختلف است. در بسیاری از کشورها، سامانه های گوناگون علم سنجی برای شمارش این مستندات وجود دارد و این سامانه ها به طور روزانه توسعه می یابند.

اما همواره این پرسش وجود دارد که آیا رشد کمی مقالات با ارتقای کیفی آن ها همراه است و زیاد بودن تعداد مقالات، معادل و مترادف کیفیت بالای آن هاست؟! برای پاسخ به این پرسش باید از روش های ارزشیابی کیفیت مستندات، استفاده کرد تا کیفیت فراوریات علمی مورد آنالیز قرار گیرند.

برای ارزشیابی کیفی تحقیقات و به منظور سنجش کیفیت مقالات پژوهشی، روش هایی مثل فرآیند داوری و پذیرش مقالات، آنالیز طرح های تحقیقاتی، آنالیز عملکرد محققان، مراکز علمی و دانشگاه ها، نحوه تخصیص بودجه و تسهیلات و ... انجام می گردد و نهادهایی مسئولیت ارزشیابی پژوهش ها را بر عهده دارند.

در انگلستان، برنامه تعالی تحقیقات توسط چهار موسسه تامین اقتصادی وابسته به آموزش عالی بریتانیا راه اندازی شده و به صورت دوره ای کیفیت پژوهش های مراکز دانشگاهی را ارزشیابی می نمایند و از این طریق چگونگی تخصیص بودجه پژوهشی دولت به این مراکز تنظیم می گردد. در ایتالیا نیز کمیته ارزیابی پژوهش، نهادی وابسته به وزارت آموزش و تحقیقات دانشگاهی است که هر سه سال یک بار موسسات پژوهش، دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی را مورد ارزیابی قرار می دهد.

در ایران نیز ارزش یابی فعالیت های پژوهشی مراکز تحقیقات علوم پزشکی کشور از سال1379 شر وع شد و تا سرانجام سال 1393، فرآیند ارزیابی به وسیله شاخص های کمی انجام می گرفت.

با توجه به اهمیت ارزیابی کیفی فعالیت های پژوهشی، در سال 1394 ارزشیابی کیفی پژوهش ها به صورت Peer Review با حضور اساتید متخصص هر رشته شروع شد. در این ارزیابی الهه قلعه نوی، منیر برادران افتخاری، اصغر عبادی فر و رضا ملک زاده؛ پژوهشگران مرکز تحقیقات فناوری وزارت بهداشت، مرکز تحقیقات ناهنجاری های دهانی فکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و مرکز تحقیقات بیماری های گوارش و کبد دانشگاه علوم پزشکی تهران، مشارکت داشتند.

برای معین پروتکل ارزشیابی کیفی، ابتدا کمیته مشورتی در سطح معاونت تحقیقات و فناوری، با حضور معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، تیم ارزشیابی، صاحب نظران حیطه ارزشیابی و نمایندگانی از دانشگاه های علوم پزشکی و مراکز تحقیقاتی تشکیل شد.

طبق مصوبات این کمیته، ارزشیابی کیفی در چهار حیطه رهبری، ساختار، محصولات تحقیق و اثرگذاری صورت گرفت. در حیطه رهبری، دو محور برنامه ریزی و فعالیت های ملی و بین المللی؛ در حیطه ساختار، دو محور زیرساخت و بهره وری؛ در حیطه محصولات تحقیق؛ دو محور فراوری علم و فناوری؛ و حیطه اثرگذاری در سه سطح گیرندگان و ارائه دهندگان خدمت و سیاست گذاران مورد آنالیز نهاده شد.

معیار داورانی که در این ارزشیابی شرکت کردند؛ داشتن حداقل رتبه دانشیاری، نداشتن سابقه فعالیت پژوهشی مشترک با مرکز مورد ارزشیابی در پنج سال گذشته، بود. این ارزشیابی چهار ساله بود و کلیه مستندات در بازه زمانی 1394 تا 1397 مورد آنالیز نهاده شد.

در این مطالعه 14 مرکز تحقیقات بیومدیکال و 25 مرکز تحقیقات بالینی که ردیف بودجه مستقل داشتند، شرکت کردند. همچنین 12 مرکز تحقیقاتی که دارای رتبه برتر و فاقد بودجه مستقل بودند نیز حضور داشتند.

این مطالعه برای اولین بار به ارزشیابی کیفیت فراوری علم در مراکز تحقیقاتی پرداخت و طی این ارزیابی؛ مهم ترین نقاط قوت و ضعف مراکز تحقیقاتی در هر حیطه آنالیز و پیشنهاداتی ارائه شد.

مرور یافته های به دست آمده از این مطالعه نشان داد که دو حیطه رهبری و اثرگذاری، دارای بیشتری چالش ها و نقطه ضعف و حیطه فراوری و انتشار علم، دارای بیشترین نقطه قوت بودند. در مورد حیطه ساختار نیز نتایج متفاوتی در مراکز مختلف به دست آمد. به این صورت که در بعضی مراکز، فضای فیزیکی و بودجه های تخصیص یافته بسیار قابل توجه بود و در بعضی دیگر، فعالیت های تحقیقاتی تنها در یک اتاق خلاصه شده بود!

در حیطه رهبری، به دلیل عدم رعایت استانداردهای لازم در تدوین برنامه استراتژیک و معین اولویت ها، شاخص های برنامه ریزی دارای بیشتر چالش بود.

آنالیز ها نشان داد که اقدامات جدی و مطلوبی در بیشتر مراکز در مورد حیطه اثرگذاری انجام نشده و یا آن چه اجرا شده، بسیار ابتدایی است. اثرگذاری از مهم ترین حیطه های ارزشیابی کیفی است و بیانگر تاثیر پژوهش در سه بخش گیرندگان خدمت، ارائه دهندگان خدمت و سیاست گذاران سلامت است.

در حیطه محصولات تحقیق، که دارای دو محور فراوری و انتشار علم و فناوری است؛ اقدامات گسترده ای در جهت فراوری کمی مقالات در دانشگاه ها و مراکز تحقیقات علوم پزشکی انجام شده؛ به طوری که به لحاظ فراوری علم، ایران جلوتر از برنامه چشم انداز، به صندلی مطلوبی در منطقه دست یافته است. به نظر می رسد حال وقت آن رسیده که کیفیت مقالات نیز به طور چشم گیری ارتقا یابد.

به گفته پژوهشگران این مطالعه؛ در ارزشیابی کیفی فعالیت های پژوهشی، آنالیز حیطه های رهبری، ساختار و به خصوص اثرگذاری از اهمیت بسزایی برخوردار است و اصلاح فرآیندهای مرتبط با آن، به وسیله تعامل با صاحب نظران میسر می گردد.

نتایج این مطالعه به صورت مقاله علمی پژوهشی با عنوان ارزشیابی کیفی فعالیت های پژوهشی مراکز تحقیقات علوم پزشکی به روش Peer Review: تجربه ای از جمهوری اسلامی در مجله تحقیقات نظام سلامت حکیم زیر نظر وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی منتشر شده است.